حکایاتی از بزرگان ادب و عرفان

[بارونی....]

دست و پا بریده ای هزار پایی بکشت.صاحبدلی برو گذر کرد و گفت:سبحان الله(شگفتا)!با هزار پای که داشت چون اجلش فرا رسید از بیدست و پایی گریختن نتوانست.

*****************

چو آید ز پی دشمنِ جان ستان............ببندد اجل پایِ اسبِ دوان

در آندم که دشمن پیاپی رسید............کمان کیانی نشاید کشید

(چون بفرمان قضا خصم جان شکار آید،مرگ پای اسب دونده را در قید افکند،در آن نفس که دشمن دمادم فراز آید،با کمان بزرگ شاهی هم نتوان تیر انداخت و جان از معرکه بدر برد.)

حکایت بیست و سوم از باب سوم(در فضیلت قناعت)

[بارونی....]

دزدی گدایی را گفت:شرم نداری که دست از برای(را) جویِ سیم(یک جو سیم) پیش هر لئیم(فرومایه)دراز می کنی؟ گفت:

دست،دراز از پیِ یک حبه سیم............به که ببرند بدانگی و نیم

حکایت بیست و ششم از باب سوم(در فضیلت قناعت)

*******************

معنی روان شده به درخواست تنی چند از یارانِ جان!

دزدی از یک گدا می پرسد:از اینکه دست خود را برای به دست آوردن مبلغ اندکی جلوی هر انسان نا کس و فرومایه ای دراز می کنی، خجالت نمی کشی؟
و گدا در پاسخ او می گوید:دست دراز کردن برای به دست آوردن مبلغ کم بهتر است از اینکه به دلیل دزدی دستت را به اندازه ی یک دانگ و نیم ببرند(مجازات دزدی بریدن دست بوده گویا)!

[بارونی....]

جان در حمایتِ (نگه داری) یک دم است و دنیا وجودی میان دو عدم؛دین به دنیا فروشان خرند(خریداری کنند،الاغ(جناس تام))،یوسف بفروشند تا چه خرند؟


اَلَم اعَهد اِلیکُم یا بَنی آدَمَ اَن لا تعبُدُوا الشَّیطانَ.(آیه 61 سوره یس)


ای فرزندان آدم آیا با شما پیمان نبستم که ابلیس را نپرستید؟،که وی دشمن آشکار شماست.

**************

به قول دشمن پیمان دوست بشکستی............ببین که از که بریدی و با که پیوستی؟

معنی کلام:

زندگی انسان به نگهبانیِ یک نفسِ باز و بسته است و این جهان هستی است میان دو نیستی(مرحله ی پیش از زادن و مرحله ی مردن)و کسانی که آئین حق و نعمت جاودانی به بهای زندگی فانی می فروشند،نادانند و نمی دانند به جای این زندگی فانی چه چیزها که نمی توانند بخرند!

معنی بیت:

گفتار نا صواب بدخواه را پذیرفتی و عهد وفا با یار نگاه نداشتی،پس دقت کن که از چه کسی رشته ی دوستی گسستی و با چه کسی این رشته را استوار ساختی!

حکایت شصت و دوم از باب هشتم (در آداب صحبت)

[بارونی....]

یکی از جمله ی صالحان(نیکان) به خواب دید پادشاهی را در بهشت و پارسایی را در دوزخ.پرسید که موجب درجات(پایگاه های بهشتی) این چیست و سببِ درکات(منازل پست دوزخ) آن؟که مردم به خلاف این معتقد(باور دارند) بودند.ندا آمد که این پادشاه به ارادتِ درویشان(دوستداری و هواخواهی فقیران) به بهشت اَندر است و این پارسا به تقرب پادشاهان(نزدیکی جستن به پادشاهان) در دوزخ.

دلقَت(خرقه) به چه کار آید و مَسحی(نوعی موزه که صلحا به پا کنند) و مُرقَع(جامه)........خود را ز عمل های نکوهیده بری دار

حاجت به کلاه بَرَکی(نوعی کلاه پشمی) داشتنت نیست........درویش صفت باش(دارای صفت درویشان) و کلاه تَتَری(تاتار) دار

***************

معنی کلام:


مرد صالحی در خواب پادشاهی را در بهشت و مرد زاهدی را در دوزخ دید!!پرسید که از چه سبب پادشاه بدین مقام عالی بهشتی و مرد زاهد بدین مقام پست دوزخی رسیده اند؟در حالی که مردم تصوری معکوس دارند(مردم متصورند که پادشاه باید در دوزخ و مرد زاهد در بهشت باشد).پاسخ آمد که این پادشاه چون هواخواه و طرفدار فقرا و درویشان بود به بهشت رسید و مرد زاهد به سبب نزدیکی و مراوده ای که با پادشاهان داشت به دوزخ افتاد!


معنی بیت:


پشمینه ی صوفیانه و موزه ی ویژه ی صالحان و خرقه تو را سودی ندهد،بکوش تا از زشتکاری خود را دور سازی،به کلاه پشمین خشن بر سر نهادن نیازی نیست،کلاه مغولی بر سر نِه ولی به سیرت درویشان؛صافی درون باش.




حکایت شانزدهم از باب دوم(در اخلاق درویشان)

[بارونی....]

هر آن سرّی که داری با دوست در میان منه؛ چه دانی که وقتی دشمن گردد ،و هر گِزَندی که توانی به دشمن مرسان،که باشد که وقتی دوست شود.

رازی که نهان خواهی با کس در میان مَنه،و گرچه دوستِ مخلص باشد،که مر آن دوست را نیز دوستان مخلص باشد؛همچنین مسلسل.

*****************

خامُشی به که ضمیر دل خویش.........با کسی گفتن و گفتن که مگوی

ای سلیم(ساده دل) آب ز سر چشمه ببند..........که چو پر شد نتوان بستن جوی

*****************

سخنی در نهان نباید گفت...........که برِ انجمن نشاید گفت

معنی کلام:
هر رازی که در دل داری با دوستت در میان مگذار؛و تو چه میدانی که شاید زمانی دشمن تو گردد،و هر آزاری هم که میتوانی به دشمنت نرسان،شاید که زمانی با تو دوست گردد.
رازی را که می خواهی پنهان بماند با هیچ کس در میان مگذار،هر چند که دوست صمیمی ِ تو باشد،که همان دوست صمیمی ِتو دوستان صمیمی بسیاری دارد و آن دوستان نیز به صورت سلسله وار به همین ترتیب.


معنی قطعه:


لب از گفتار فرو بستن بهتر از آن است که راز نهان با کسی در میان بگذاری،و از او بخواهی که با کسی باز نگوید.
ای ساده دل ِ اندک خرد،بر مجرای آب از آغاز جریان سد ببند که آبهای اندک چون به هم پیوندند،رود شود و بر آن راه نتوان گرفت.


معنی بیت:


سخنی را که سزا نیست در میان جمع بر زبان آوردن،در پنهانی هم نشاید گفت.



حکایت دهم از باب هشتم (در آداب صحبت کردن)

[بارونی....]

دشمنی ضعیف که در طاعت آید و دوستی نماید،مقصودِ وی جز آن نیست که دشمنی قوی گردد و گفته اند:


بر دوستیِ دوستان اعتماد نیست تا به تملق ِ دشمنان چه رسد؛و هر که دشمن ِ کوچک را حقیر می دارد،بدان ماند که آتش ِ اندک را مهمل(متروک و فرو گذاشته) می گذارد.

**************

امروز بکش،چو می توان کشت.......کآتش چو بلند شد،جهان سوخت

مگذار که زه کند کمان را.......دشمن که به تیر می توان دوخت

*************

معنی کلام:
بر محبت و وفای یاران تکیه نتوان کرد و با این حال بر چاپلوسی دشمن چه جای اعتماد باشد؟


معنی قطعه:


اکنون که می توان آتش را فرو نشاند،خاموشش کن؛چه آنگاه که بالا گیرد،عالمی شعله ور سازد.دشمنی که به یک چوب ِ تیر توان کشت،رها مکن تا زه بر کمان بندد و تو را آماج سازد.




حکایت یازدهم از باب هشتم(در آداب صحبت کردن)

[بارونی....]

بر عجز دشمن رحمت مکن که اگر قادر شود بر تو نبخشاید.

دشمن چو بینی ناتوان،لاف از بُرُوتِ خود مزن........مغزیست در هر استخوان،مردیست در هر پیرهن

***************

معنی کلام:


بر ناتوانی خصم،مهر میاور که اگر توانایی یابد بر تو رحم نکند.


معنی بیت:


چون عدو را عاجز یابی،از سبیل مردانه ی خود گزاف مگوی و خویشتن مستای و بدان در هر استخوانی مخی است(به کنایه:در هر سری تدبیری است)




حکایت پانزدهم از باب هشتم(در آداب صحبت کردن)

[بارونی....]

چون در امضای کاری متردد باشی،آن طرف اختیار کن که بی آزارتر برآید.

با مردم ِ سهل خوی دشخوار مگوی.......با آنکه در ِ صلح زند جنگ مجوی

*******************

تا کار به زر بر می آید،جان در خطر افکندن نشاید.

چو دست از همه حیلتی در گسست.......حلال است بردن به شمشیر دست

*******************

معنی خیلی روان کلام به درخواست تنی چند از یاران جان:


چون در انجام کاری دو دل ماندی،آن سوی انتخاب کن که بی خطر تر و بی زحمت تر به نتیجه می رسد.


معنی بیت:


با نرمخویان به درشتی سخن مران،و با آنکس که به راه آشتی پوید،در پی ستیز مباش.


معنی سخن دوم:


وقتی کار مهمی به سیم و زر انجام می شودو درست می گردد،جان را در خطر انداختن سزاوار نیست.


معنی بیت:


چون دستت از هر چاره ای کوتاه ماند،آنگاه رواست که دست به تیغ آبدار ببرند.


چونانکه گفته اند:


السیفُ آخر الحیَل:شمشیر برکشیدن آخرین چاره است.




حکایت چهاردهم از باب هشتم (در آداب صحبت کردن)

[بارونی....]

عابدی را حکایت کنند که شبی ده من طعام خوردی و تا سحر ختمی در نماز بکردی. صاحب دلی شنید و گفت: اگر نیم نانی بخوردی و بخفتی،بسیار از این فاضل تر بودی.

اندرون از طعام خالی دار.......تا درو نور معرفت بینی

تهی از حکمتی به علت آن.....که پُری از طعام تا بینی

***********************

معنی کلام:


حکایت است که یک عابد در یک شب 10 مَن غذا می خورد و بعد از آن تا سحر بسیار نماز می خواند،عارفی این قضیه را شنید و گفت:اگر نصف نان می خورد و میخوابید؛مقامش به درگاه خدا بسیار بالاتر و برتر بود.


معنی بیت:


از پر خوری اجتناب کن تا به کم خواری عادت کنیو دیده ات به فروغ دانش روشن شود.تو از علم بدان سبب تهی دست مانده ای که از معده تا بینی ات را از خوردنی پر میکنی!



حکایت بیست و دوم از باب دوم(در اخلاق درویشان)

[بارونی....]

حکیمی را پرسیدند: از سخاوت و شجاعت کدام بهتر است؟
گفت:آن که را سخاوت است به شجاعت حاجت نیست.

نماند حاتم طائی و لیک تا به ابد.......بماند نامِ بلندش به نیکویی مشهور

زکوة مال به در کن که فضله ی رَز را......چو باغبان بزند،بیشتر دهد انگور

****************

نبشته ست بر گور بهرام گور.........که دستِ کرم به ز بازوی زور

معنی کلام:
از حکیمی پرسیده اند که سخاوت بهتر است یا شجاعت،در جواب می گوید:کسی که سخاوت دارد نیازی به شجاعت ندارد!


معنی قطعه:


جسم حاتم طائی در دنیا نمانده ولیکن نام نیکوی او مشهور است،زکوة مالت را جدا کن و بپرداز، که باغبان وقتی شاخه های زاید را می پیراید درخت افزونتر بار می آورد.


معنی بیت:
بر روی گور بهرام گور نوشته شده است که دست بخشش و دهنده بهتر است از زور بازو.



حکایت چهل و هشتم از باب دوم(در اخلاق درویشان)

[بارونی....]

یکی از بزرگان به محفلی اندر همی ستودند؛و در اوصاف جمیلش مبالغه می کردند.سر بر آورد و گفت:من آنم که من ندانم.

شخصم به چشم عالمیان خوب منظر ست.....وز خبث باطنم سر ِ خجلت فتاده پیش

طاووس را به نقش و نگاری که هست خلق....تحسین کنند و او خجل از پایِ زشتِ خویش

***************

معنی کلام


بزرگی را در مجلسی ستایش کردند،و در صفات خوب و فضیلت های او بسیار اغراق نمودند،سرش را بلند کرد و گفت:من کسی هستم که خود،را خودم میشناسم و دیگران از نقایض و کاستی های من بی خبرند.


معنی ابیات


جسمم به دیدن جهانیان خوش دیدار است ولی از زشتی های پنهانی سر افکنده ام،مانند طاووس که مردم آنرا به زیبایی پر و بال نگارین ستایش می کنند در حالی که طاووس از زشتی پای خود شرمسار است.



حکایت هشتم از باب دوم(در اخلاق درویشان)

[بارونی....]

یکی از حکما را شنیدم که می گفت:هرگز کسی به جهل ِ خویش اقرار نکرده است مگر آنکس که چون دیگری در سخن باشد،همچنان ناتمام گفته،سخن آغاز کند.!

سخن را سر است ای خداوند و بن........ میاور سخن در میان سخن

خداوندِ تدبیر و فرهنگ و هوش.....نگوید سخن،تا نبیند خموش

******************

معنی کلام:


شنیدم که یکی از دانایان می فرمود:کسی که هنگامی که شخصی در حال سخن است و کلامش را به پایان نیاورده،شروع به سخن گفتن می کند،همانا به نادانی خود اقرار کرده است.


معنی قطعه:


ای خواجه،برای کلام ابتدا و انتهایی وجود دارد،سخن در میان سخن دیگران آغاز مکن،صاحبنظر ِ با ادب و هوشیار تا اهل مجلس خاموش نشوند،زبان به سخن نمی گشاید.


مولوی می فرماید:


گر سخن کُش یابم اندر انجمن.....صد هزار گل برویم چون چمن





حکایت هفتم از باب چهارم(در فوائد خاموشی)

[بارونی....]

درویشی به مقامی درآمد که صاحب آن بقعه کریم النفس بود؛طائفه ی اهل فضل و بلاغت در صحبت او؛هر یکی بذله و لطیفه همی گفتند.درویش راهِ بیابان کرده بود و مانده و چیزی نخورده.یکی از آن میان به طریق ظرافت گفت:ترا هم چیزی بباید گفت.گفت:مرا چون دیگران فضل و ادبی نیست و چیزی نخوانده ام؛به یک بیت از من قناعت کنید.همگنان به رغبت گفتند:بگوی.گفت:

من گرسنه در برابرم سفره ی نان.......همچون عزبم بر در حمام زنان

یاران نهایت عجز او بدانستند و سفره پیش آوردند.صاحب دعوت گفت:ای یار،زمانی توقف کن که پرستارانم،کوفته بریان می سازند.درویش سر برآورد و گفت:

کوفته بر سفره ی من گو مباش........گرسنه را نان تهی کوفته است

*****************

معنی کلام:


درویشی به مقام رادمردی و جوانمردی رسیده بود،و گروهی از فاضلان با او دوست شده بودند،درویش راه بیابان در پیش گرفته کوفته و خسته شده و چیزی نخورده بود،یکی از یارانش در خوش طبعی گفت تو هم چیزی بگو...درویش گفت:من مانند دیگران دارای فضل نیستم و درس نخوانده ام!تنها یک بیت می گویم،دوستان با رغبت گفتند بگو:درویش اینگونه گفت:


من در حالی که گرسنه ام و در مقابلم سفره ی غذا هست مانند عزبی هستم در برابر حمام زنانه.


و دوستانش شدت گرسنگی او را دانستند و کسی که ایشان را دعوت کرده بود گفت:توقف کنید تا خدمتگزاران کوفته(نوعی غذای اعیانی)بار گذارند،و درویش اینگونه پاسخ داد که:


کوفته اگر بر سر سفره ی من نباشد چه می شود؟برای شکم گرسنه نان بی خورش خود کوفته است!



حکایت سی و ششم از باب دوم(در اخلاق درویشان)

[بارونی....]

یکی از مشایخ را پرسیدند از حقیقتِ تصوف؛گفت:پیش از این طایفه ای در جهان بودند به صورت پریشان و به معنی جمع؛اکنون جماعتی هستند به صورت جمع و به معنی پریشان.

چـــو هر ساعت از تو به جائی رود دل.....به تنهایی اندر،صفائـــی نبینی

ورت جاه و مال است و زرع و تجارت....چو دل با خداییست،خلوت نشینی

***************

معنی کلام:


از یکی از پیران طریقت از ماهیت صوفیگری پرسیدند.گفت:صوفیان در گذشته گروهی به ظاهر پراکنده حال بودند که در باطن دلی آسوده از وسوسه ی نفس داشتند و امروز فرقه ای هستند به ظاهر آسوده حال و در باطن پریشان.


معنی قطعه:


چون خاطر تو هر زمان با اندیشه ای مشغول شد،در خولت نشینی هم آیینه ی دل پاک نتوانی ببینی،اگر مقام وثروت و کشت و بازرگانی داشته باشی و روی دلت به خدا باشد،گویی در خولت نشسته ای.


حکایت بیست و پنجم از باب دوم(در اخلاق درویشان)

[بارونی....]

یکی از علمای راسخ را پرسیدند:چه گویی در نان وقف؟ گفت: اگر نان از بهرِ جمعیتِ خاطر می ستاند،حلال است و اگر جمع از بهرِ نان می نشیند، حرام.

نان از برای کنج عبادت گرفته اند.....صاحبدلان،نه کنج عبادت برای نان

************

معنی جمله:


از یکی از علما پرسیدند:عقیده ی تو در گرفتن مرسوم از مال وقف چیست؟عالم پاسخ داد:اگر مال روزانه ی مردم را از مال وقف بگیرندتا فراغ دلی در عبادت به دست آورند،رواست؛و اگر تنها برای یافتن نان و سیر کردن شکم در گوشه ای به انتظار بنشینند نارواست.


معنی بیت:


عارفان بینا دل پاس نیروی طاعت را در زاویه نانی تناول می کنند،نه آنکه گوشه نشینی را برای یافتن نانی بر گزینند.


حکایت سی و پنجم از باب دوم(در اخلاق درویشان)